Αγροοικολογία: Για μια πραγματικά βιώσιμη και ανθεκτική γεωργία

Συνέντευξη στον Σπήλιο Καταφυγιώτη

Η “αγροοικολογία” ως λέξη ίσως δεν είναι πολύ γνωστή. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο προτείνεται ως κύρια λύση στα περιβαλλοντικά προβλήματα που αντιμετωπίζει και προκαλεί η γεωργία. Διεθνείς οργανισμοί, όπως ο FAO, έχουν αναδείξει και υιοθετήσει την αγροοικολογική προσέγγιση, με τον απερχόμενο γενικό διευθυντή του FAO, J.G. da Silva να δηλώνει πως “το μέλλον της γεωργίας δεν βρίσκεται στις εντατικές εισροές, αλλά στην εντατική γνώση. Χρειαζόμαστε την ολοκληρωμένη προσέγγιση που μπορεί να προσφέρει η Αγροοικολογία”.

Αυτοί όμως που πραγματικά αναδεικνύουν την αγροοικολογία παγκοσμίως είναι οι χιλιάδες αγρότες και επιστήμονες που δουλεύουν και εξελίσσουν την γεωργική παραγωγή και ολόκληρο το αγρο-διατροφικό σύστημα, βασιζόμενοι σε αγροοικολογικές αρχές.

Στη χώρα μας φιλοξενείται στα τέλη του Σεπτεμβρίου (26-28), στο Ηράκλειο Κρήτης (Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο), το 2^ο Ευρωπαϊκό Φόρουμ Αγροοικολογίας, το οποίο διοργανώνεται από την Agroecology Europe Association σε συνεργασία με τοπικούς φορείς και αναμένεται να αποτελέσει πόλο έλξης για δεκάδες ενδιαφερόμενους παραγωγούς, ακαδημαϊκούς και μέλη οργανώσεων και οργανισμών. Το Φόρουμ περιλαμβάνει παρουσιάσεις και ομιλίες για τρέχοντα ζητήματα της αγροοικολογίας από αντιπροσώπους οργανισμών όπως ο FAO (ΟΗΕ), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ο IFOAM, η Via Campesina κ.α.  Με την ευκαιρία αυτή, ο Βασίλης Γκισάκης, Δρ. γεωπόνος, μέλος Δ.Σ. του Agroecology Europe, συντονιστής του Ελληνικού Αγροοικολογικού Δικτύου, και από τους διοργανωτές του Φόρουμ, παραχώρησε συνέντευξη στην ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ όπου αποσαφηνίζει πολλά ζητήματα σχετικά με την αγροοικολογική προσέγγιση.

Πως ορίζεται η Αγροικολογία και η ποια προσέγγισή της για τη γεωργία;

Η αγροοικοολογία είναι η κύρια, σύγχρονη προσέγγιση για τον λεγόμενο “περιβαλλοντικό εκσυγχρονισμό” της γεωργίας, ώστε αυτή να γίνει πραγματικά βιώσιμη και ανθεκτική σε περιβαλλοντικές και οικονομικές πιέσεις. Κάτι που είναι κύριο ζητούμενο στον 21^ο αιώνα. Έχοντας αναλύσει τα προβλήματα της βιομηχανικής, εντατικής γεωργίας η Αγροοικολογία δανείζεται για την επίλυση τους, αρχές από  την επιστήμη της οικολογίας καθώς και άλλων επιστημών, όχι μόνο γεωπονικών αλλά και κοινωνικών και οικονομικών, και τις εφαρμόζει στην γεωργία, ώστε να μελετήσει, επανασχεδιάσει και διαχειριστεί εντέλει ολόκληρο το σύστημα παραγωγής τροφίμων. Έχει, όπως αναφέρεται συχνά, μια “ολιστική” και “συστημική”  προσέγγιση. Δηλαδή, δεν προτείνει απλά και μόνο κάποιες ορθές καλλιεργητικές τεχνικές για την αύξηση της αποδοτικότητας και την μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων της γεωργίας, αλλά στοχεύει στον ολικό επανασχεδιασμό του αγρο-διατροφικού συστήματος, του τρόπου δηλαδή που παράγουμε, μεταποιούμε και καταναλώνουμε τροφή ώστε αυτό να μπορεί να ανταπεξέλθει στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει.

Υπάρχουν διαφορές μεταξύ Βιολογικής Γεωργίας και Αγροοικολογίας;

Η αγροοικολογία δεν είναι ακόμα μια προσέγγιση και δεν υφίσταται ως ξεχωριστό σύστημα διαχείρισης προς πιστοποίηση. Είναι περισσότερο ένα επιστημονικό και αντίστοιχο πρακτικό πλαίσιο,  μια “ομπρέλα” εννοιών και αρχών, βασισμένο στην επιστήμη και την πρακτική, η οποία θα μας δείξει τον δρόμο με κύρια κριτήρια τις περιβαλλοντικές και παραγωγικές επιδόσεις. Γι’ αυτό και έχει σημαντική αντιστοίχιση με άλλες “φιλο-περιβαλλοντικές” προσεγγίσεις όπως η βιολογική και βιοδυναμική γεωργία, η αγροδασοπονία, η γεωργία χαμηλών εισροών, η περμακουλτούρα (αεικαλλιέργεια) κοκ. Έτσι, οι αρχές και οι πρακτικές που προτείνει ήδη συναντώνται σε συστήματα διαχείρισης όπως η βιολογική γεωργία, και όχι μόνο. Παραδείγματα αποτελούν η αμειψισπορά, η βιολογική καταπολέμηση των εχθρών των καλλιεργειών, η χρήση τοπικά προσαρμοσμένων ποικιλιών, η ελαχιστοποίηση κατεργασίας του εδάφους, η ελαχιστοποίηση εξωτερικών εισροών, όπως συνθετικά φυτοφάρμακά και λιπάσματα, όλα αυτά είναι αγροοικολογικές στρατηγικές η οποίες ήδη εφαρμόζονται από βιοκαλλιεργητές. Το ίδιο και άλλες “στρατηγικές” όπως η άμεση σχέση παραγωγού-καταναλωτή, η στήριξη τοπικών παραγωγών, πχ με τη λεγόμενη Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργία χωρίς μεσάζοντες, κοκ, οι οποίες αντιπροσωπεύουν το κοινωνικό-οικονομικό κομμάτι της αγροοικολογίας.

Βέβαια, μπορούμε να έχουμε και μια μορφή βιολογικής γεωργίας η οποία απλά πληροί τις επίσημες προδιαγραφές πιστοποίησης και υποκαθιστά, αλλά συνεχίζει να έχει αυξημένες, τις εισροές φυτοπροστασίας και λίπανσης  με οργανικά ή/και εγκεκριμένα σκευάσματα, χωρίς να προχωρά παρακάτω, ώστε να μεταμορφώσει γενικότερα το σύστημα παραγωγής και να γίνει πραγματικά βιώσιμο και ανθεκτικό. Αυτό θεωρείται ότι είναι μόνο ένα αρχικό στάδιο για την μετάβαση προς ένα πραγματικά βιώσιμο σύστημα τροφίμων. Και είναι κάτι που έχει ήδη αναγνωριστεί από το διεθνές κίνημα βιολογικής γεωργίας (IFOAM) και τους συνειδητοποιημένους βιοκαλλιεργητές, μιλώντας πια για την εξέλιξη της βιολογικής γεωργίας προς ένα επόμενο στάδιο, το organics 3.0, που ενσωματώνει ολιστικές και αγροοικολογικές προσεγγίσεις γεωργικής βιωσιμότητας.

Υπάρχουν, δηλαδή, στάδια μετάβασης προς την αγροοικολογία;

Ακριβώς. Η αγροοικολογία περιγράφει μια διαδικασία μετάβασης σε βάθος χρόνου που περιλαμβάνει μια αρχική φάση με σκοπό την αύξηση της αποδοτικότητας και έπειτα την υποκατάσταση των εισροών, λ.χ. από συνθετικά σε βιολογικά λιπάσματα ή/και εγκεκριμένα φυτοπροστατευτικά σκευάσματα. Κατόπιν ωστόσο, προτάσσει τον ριζικό επανασχεδιασμό του συστήματος παραγωγής. Η τελευταία φάση αναπτύσσεται σε επίπεδο ολόκληρου του αγρο-διατροφικού συστήματος με τη συμμετοχή διαφορετικών παραγόντων όπως αγρότες, επιστήμονες, κέντρα λήψεων αποφάσεων, πολίτες και καταναλωτές. Αυτή περιλαμβάνει την αποκατάσταση της άμεσης σύνδεσης μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών, και την οικοδόμηση ενός συστήματος τροφίμων, τόσο τοπικού/εθνικού όσο και παγκόσμιου, με βάση τη συμμετοχή, τον τοπικό χαρακτήρα, τη δικαιοσύνη και φυσικά περιβαλλοντικές αρχές.

Η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού και η ανάγκη παραγωγής περισσότερης ποσότητας τροφίμων σε τι ποσοστό θα μπορούσε να καλυφθεί  από την παραγωγή στα πλαίσια της αγροοικολογίας;

Καταρχήν, η ποσότητα τροφίμων που παράγεται παγκοσμίως είναι υπεραρκετή για να θρέψει τον κόσμο. Το πρόβλημα της πείνας έχει να κάνει με το πώς είναι φτιαγμένο το αγρο-διατροφικό σύστημα, πως κατανέμεται και πως χρησιμοποιείται η τροφή, και όχι με την ανεπάρκεια παραγωγής. Από την στιγμή που τεράστιες εκτάσεις παγκοσμίως προορίζονται για ζωοτροφή, όπως το παράδειγμα του Αμαζονίου που καίγεται γι’ αυτό τον σκοπό, ώστε να παράγεται φθηνό κρέας για τις ανεπτυγμένες, Δυτικές χώρες, και το οποίο κρέας εντέλει σχεδόν το μισό θα πεταχτεί, κάτι είναι εντελώς λάθος με αυτό. Και λύση του βέβαια είναι ένα σύνθετο ζήτημα, το οποίο δεν επιδέχεται απλουστευμένες λύσεις που μιλάνε απλά για αύξηση της αποδοτικότητας. Η αυξημένη παραγωγή και αποδοτικότητα από μόνη της δεν σημαίνει τίποτα αν δεν ακολουθείται από ολιστικές στρατηγικές και πολιτικές που εξαλείφουν τις σημαντικές κοινωνικές ανισότητες, τα ζητήματα για τα δικαιώματα των αγροτών, τη διατροφική αυτάρκεια και ασφάλεια και φυσικά τα περιβαλλοντικά ζητήματα που προκύπτουν από την εντατική γεωργία. Η αγροοικολογική προσέγγιση προτείνει μια ολοκληρωμένη λύση που συνδυάζει, όπως είπαμε, αλλαγές όχι μόνο στον τρόπο που καλλιεργούμε στο χωράφι αλλά και στο στις προτεραιότητες των αγροτικών πολιτικών σχετικά με το τι και γιατί θα παράγουμε. Και αυτό αποδίδει. Οι έρευνες δείχνουν ότι όπου ακολουθούνται αγροοικολογικές προσεγγίσεις μπορούμε να έχουμε τελική αύξηση της παραγωγής, καθώς δίνεται βαρύτητα στην γεωργική γνώση, προσαρμοσμένη ανά περίπτωση και όχι στην εξάρτηση από εξωτερικές εισροές φυτοπροστασίας, λίπανσης και τεχνογνωσίας. Υπάρχουν νούμερα που μιλάνε για αύξηση της παραγωγής κατά μ.ο. 120%, σε αναπτυσσόμενες χώρες όπου εφαρμόστηκαν αγροοικολογικές αρχές. Δείχνει επίσης να ενδυναμώνει την ύπαιθρο και τον “πολυλειτουργικό” της ρόλο, δηλαδή το ότι η ύπαιθρος δεν είναι απλά ένα μέρος που παράγεται η τροφή αλλά προσφέρει πολλές κοινωνικές και περιβαλλοντικές υπηρεσίες και συντελεί ένα βασικό ρόλο για τις κοινωνίες.

Γνωρίζετε σε τι ποσοστό οι Ευρωπαϊοι αγρότες έχουν υιοθετήσει μεθόδους Αγροοικολογίας για την παραγωγή γεωργικών προϊόντων; Ποιες ευρωπαϊκές χώρες πρωτοπορούν;

Χιλιάδες παραγωγοί ανά την Ευρώπη ήδη χρησιμοποιούν αγροοικολογικές αρχές και δείχνουν να αναγνωρίζουν το βασικό πλαίσιο στο οποίο θα κινηθούν για την μετάβαση προς ένα πραγματικά βιώσιμο σύστημα παραγωγής τροφίμων. Επίσης, χώρες όπως η Γαλλία έχουν θεσμοθετήσει την υιοθέτηση αγροοικολογικών αρχών στον αγροτικό τομέα και την αναφέρουν ως κύριο πλαίσιο θα βασιστεί η ανάπτυξη της υπαίθρου της.

Η συχνότητα εμφάνισης ακραίων καιρικών φαινομένων εντείνεται με εντυπωσιακό ρυθμό με συνέπεια την καταστροφή της γεωργικής παραγωγής, του φυτικού ή ζωικού κεφαλαίου, καθιστώντας σε πολλές περιπτώσεις ανίσχυρη την πολιτική των αποζημιώσεων. Πως η Αγροοικολογία θα μπορούσε να συμβάλει στην πρόληψη και αντιμετώπιση τέτοιων φαινομένων;

Καταρχήν πρέπει να ειπωθεί ότι η αγροοικολογική προσέγγιση δεν “πουλάει” κάτι ούτε υπόσχεται μαγικές λύσεις. Αυτό που κάνει είναι να επισημαίνει συνεχώς την ανάγκη, και να δείχνει ταυτόχρονα την κατεύθυνση, πως τα αγροτικά συστήματα να γίνουν περισσότερο ανθεκτικά απέναντι σε περιβαλλοντικές πιέσεις, ιδιαίτερα την επερχόμενη κλιματική κρίση. Αυτό που τονίζεται εντός του αγροοικολογικού πλαισίου, είναι πως μέσα από την συμμετοχική  και εντατική γνώση για το πώς “δουλεύει το σύστημα”, το αγρόκτημά μας δηλαδή, μπορούν να δημιουργηθούν ανθεκτικά, ποικίλοποιημένα αγροτικά οικοσυστήματα, λαμβάνοντας πάντα υπόψη την τοπική γεωργική γνώση και συνθήκες. Μιλάει έτσι για αγροτικά οικοσυστήματα βασισμένα στην αυξημένη αγροτική βιοποικιλότητα (όπως λ.χ. με τα αγροδασοπονικά συστήματα/μικτό σύστημα αροτραίων και δενδρωδών καλλιεργειών, το προσαρμοσμένο τοπικό γενετικό υλικό κ.α.), τα οποία οι έρευνες έχουν δείξει ότι γίνονται πιο ανθεκτικά σε τέτοιες πιέσεις. Επίσης, η παραδοσιακή γεωργική γνώση, η οποία λαμβάνεται σοβαρά υπόψη εντός του πλαισίου της αγροοικολογίας, μπορεί να μας διδάξει πολλά, καθώς συσσωρεύει τεχνικές προσαρμογής που δοκιμάστηκαν μακροπρόθεσμα. Δείτε, για παράδειγμα, τους παραδοσιακού αμπελοπαραγωγούς της Σαντορίνης, που διαμορφώνουν τα αμπέλια τους σε σχήμα “κουλούρας” για να αντιμετωπίσουν τις ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες του νησιού. Κάτι τέτοιο, δεν θεωρείται από την Αγροοικολογία μια τοπική γραφικότητα αλλά ένα πιθανό “εργαλείο” ανθεκτικότητας και πιθανή καινοτομία για την αντιμετώπιση περιβαλλοντικών πιέσεων χωρίς την ανάγκη εξόδων και εξωτερικών εισροών.

Πόσο εύκολη είναι η μετάβαση από τη συμβατική γεωργία στην Αγροοικολογία; Μπορείτε να μας αναφέρετε μερικά εμπόδια και να προτείνετε λύσεις;

Είναι αυτό που ειπώθηκε νωρίτερα, ότι η μετάβαση προς πραγματικά βιώσιμα αγρο-διατροφικά συστήματα είναι μια πολυπεπίπεδη διαδικασία, δεν ολοκληρώνεται σε μια μέρα. Απαιτεί αρχικά τα αγροτικά συστήματα να γίνουν πιο αποδοτικά, κατόπιν να υποκαταστήσουν και να μειώσουν τις εξωτερικές εισροές (λιπάσματα, φυτοφάρμακα κοκ), ενώ για να καταστεί πραγματικά βιώσιμο το σύστημα απαιτείται τελικά ριζική και κλιμακούμενη αλλαγή με την εμπλοκή και άλλων,  όπως καταναλωτές, επιστήμονες, κέντρα λήψεως αποφάσεων. Αυτή η ριζική προσέγγιση δεν είναι πολυτέλεια ή ουτοπία, είναι απολύτως απαραίτητη. Χαρακτηριστικά, υπάρχουν πολλά παραδείγματα “δύσκολων” καλλιεργειών, όπως η παραγωγή φράουλας σε μέρη, σαν τη Καλιφόρνια, ΗΠΑ, που χαρακτηρίζονται από εντατικές εκμεταλλεύσεις. Εκεί σε μερικά χρόνια η συμβατική, εντατική καλλιέργεια μεταμορφώθηκε σε ένα πραγματικό ποικιλόμορφο οικοσύστημα, με βιώσιμη παραγωγή και κερδοφορία για τους παραγωγούς, με άμεση εμπλοκή των γεωτεχνικών επιστημόνων και τοπικών πανεπιστημίων και ελαχιστοποιημένη επίπτωση στο περιβάλλον.

Τώρα, η ευρύτερη υιοθέτηση αγροοικολογικών αρχών έρχεται σίγουρα αντιμέτωπη με πολλά τεχνικά, οικονομικά και πολιτικά εμπόδια καθώς προϋποθέτει μια συστημική αλλαγή και όχι απλά υιοθέτηση μερικών καλλιεργητικών τεχνικών. Αυτό συμβαίνει μεταξύ άλλων γιατί από την μια απαιτεί από τους παραγωγούς να πάρουν πολύ περισσότερο τα πράγματα στα χέρια τους, να μάθουν πως δουλεύει το “σύστημα”, το αγροοικοσύστημα δηλαδή, και εντέλει να συνεργαστούν, τόσο μεταξύ τους όσο και με επιστήμονες, καταναλωτές, κάτι που είναι και το πιο δύσκολο για τα ελληνικά δεδομένα. Ωστόσο, οι συνέργειες είναι μονόδρομος, αν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις που έρχονται.

Από την άλλη η προσέγγιση της αγροοικολογίας σίγουρα έρχεται σε αντίθεση με προτεραιότητες και ιδεολογίες ιδιαίτερα στο πλαίσιο της λεγόμενης βιομηχανικής γεωργίας, καθώς δεν θέλει τους παραγωγούς εξαρτημένους πελάτες σκευασμάτων αλλά αυτόνομους γνώστες της δουλειάς τους και συνειδητοποιημένους περιβαλλοντικά. Για να ξεπεραστούν τα εμπόδια,  αυτό που σίγουρα χρειάζεται είναι η παροχή κατάλληλων κοινωνικών και οικονομικών κινήτρων στους παραγωγούς, η θέσπιση ειδικών προϋποθέσεων στην αγορά, καθώς και η στήριξη της αγροοικολογικής έρευνας και εκπαίδευσης. Κάτι που προσπαθούμε να διεγείρουμε με την διοργάνωση του 2^ου Ευρωπαϊκού Αγροοικολογικού Φόρουμ, στην Ελλάδα και άλλες δραστηριότητες από το Ελληνικό Αγροοικολογικό Δίκτυο.